As a social
scientist with a dance background, I mostly make research on the social,
historical and political contexts of dance performances and choreographies. My research
for artistic and academic purposes converge and enrich each other. Accordingly,
I avoid the dualities between artistic and scientific research or corporeal and
intellectual experiences.
Gender inequalities
in dance production and daily life have always been one of my primary
problematics. In this study, I focus on my belly dance research with a feminist
perspective. I use qualitative research techniques of feminist methodology with
which I can share my experience, knowledge and emotions. I reflect upon the research
that I have been conducting since the last three years in three different
countries and five different cities, with women from very different backgrounds.
I analyze my
personal experience on the basis of some principles of feminist methodology: awareness
of the situated knowledge, self-reflexivity, the focus on women’s experiences,
working with women for empowerment. I also reflect upon the effects of the
research on myself as the researcher, especially the change in my corporeality in
daily life and within performance contexts. To be able to analyze those
effects, I construct a historical framework of my experience in dance and
movement. In a chronological narrative, I firstly focus on my corporeality and
my relation with dance before this research on belly dance. I refer to my free
dancing childhoold, my later more restricted bodily expression partly related
to my gender socialization process. Afterwards, I continue to investigate my
personal experiences as dancer-researcher, dramaturg, dance student etc. in my
research process on belly dance.
This research has multidimensional
aspects which consist of feminist and post-colonialist- readings on belly
dance, discussions of the personal experiences of gender inequalities, making
interviews, watching performances, learning belly dance from different
teachers, listening to various musical recordings, improvising on dance and
music with women from different countries, ages, backgrounds and sexual
orientations. The impact of this research on me as a researcher was also
multidimensional, as it was conducted in different countries, with people from
a wide variety of geographies and identities. This intercultural study made me
rethink about my own plural identities, experiences and the working conditions
and cultural codes in my native country, Turkey. Since the dramaturgical work
is mostly based on the perception of the audience in different contexts, my observations
and personal experiences in various cities came into prominence. My first-hand
observations of different artists’ modes and conditions of production
inevitably enabled me to make comparisons and develop my perspective as an
artist and researcher working in cultural sector.
In the research
process, I realized that my belly dance practice contributed to the liberation
of my bodily expression. I began to move my body more easily, freely and
self-confidently in daily life and in performative contexts. While improvising,
I realized that I have a much wider movement repertoire and I can easily move new
parts of my body that I couldn’t do before.
Such personal
experiences constitute my primary resources in this study. I also discuss some
secondary sources on different women’s belly dance experiences. To analyze my
personal experience in a wider context, I relate my experience with the
findings of the belly dance literature which discuss women’s belly dance
experiences in various historical and geographical contexts.
Most of the
research focused on belly dancing women express the “positive” effects of belly
dance courses in different aspects. I found that my experiences are similar to those
of many other women -including the participants of the same dance courses with
me in Istanbul/Turkey and the Western women discussed in academic literature on
belly dance.
Most of this
literature refers to the historical context of feminist movements in Western
countries in the 1970’s. They state that in this period, predominantly white
and middle-class women in Western Europe and North America were interested in
belly dancing and feminist women redefined belly dance as a symbol of
liberation. This dance has been correlated with body acceptance, physical
fitness, personal growth, sisterhood and spirituality.
Although Turkey is
accepted as one of the main geographies of this dance genre, we do not observe
that belly dance or any other dance genre has become popular in the feminist
movement that has developed since the 1980’s. However, regardless of history or
geography, we see that women-only dance learning environments provide a safe and
supportive atmosphere without the judgmental attitudes associated with the male
gaze. Such contexts make it easier for women to define their own relationship
with their bodies and provide some opportunites for empowerment.
Belly dance still offers
very rich opportunities for postcolonial feminist studies. Alternative performative,
pedagogical and academic approaches can be created in this field to provide some
tools of empowerment for a wider community of people.
Giriş
Yaklaşık
üç yıldır oryantal dansla[i] ilgili uygulamalı ve
kuramsal çalışmalar yürütüyorum. Dans geçmişi olan bir araştırmacı olarak, sanatsal
ve bilimsel araştırma süreçlerim çoğu zaman içe içe geçti, birbirini besleyip
zenginleştirdi. Farklı ülke ve şehirlerde, farklı hedeflerle yürüttüğüm bu
çalışmaların birçoğunu yine çeşitli ülkelerden birçok kadınla ve kendini ikili
cinsiyet kimlikleriyle tanımlamayan kişilerle birlikte gerçekleştiriyorum. Oryantal dans araştırmalarımı merkeze alacağım
bu çalışmada, öncelikle dansçı-araştırmacı,
dramaturg, dans öğrencisi gibi kimlikler üstlenerek edindiğim kişisel deneyimi kronolojik
bir akış içerisinde değerlendireceğim. Daha sonra, bu deneyimi, farklı
kadınların oryantal dans deneyimleriyle birlikte ele almaya çalışacağım. Kişisel
deneyimlerim birincil kaynağımı, oryantal dans alanındaki literatür ile
feminist yöntem tartışmaları da ikincil kaynaklarımı oluşturacak.
Analizimi
kendi “deneyim, bilgi ve duyguları(mı) paylaşabileceğim nitel araştırma
teknikleri”nden biri olan feminist yöntemi kullanarak yapmaya çalışacağım. Feminist
yöntemsel yaklaşımlarda temel hedefler olan “gündelik hayatın ve toplumsal
cinsiyetlenmiş ilişkilerin analizi” (Öztan, 2015: 286, 287) ve güçlenme, dans
ve akademi alanlarında benim de temel hedeflerim arasında.
Dans hareketini toplumsal, kültürel ve siyasal
bağlamlarla ve toplumsal cinsiyet kimliğiyle ilişkili olarak incelerken, “iki
bilgi türü”nü bir araya getirmeye çalışacağım: “1) hipotezler oluşturan, kuramları
inceleyen, insanların eylemlerini anlamlandırmaya çalışan entelektüel bilgi, 2)
bir grup insanla birlikte zaman geçirmenin ortaya çıkardığı deneyimsel bilgi”
(Grau, 2007: 2). Değerlendirmeye geçmeden önce, inceleyeceğim dans türü olan oryantal
dansla ilgili kısa bir tarihsel çerçeve oluşturmaya çalışacağım.
Oryantal dansın Kuzey
Afrika ve “Ortadoğu” olarak tanımlanan coğrafyada ortaya çıktığı kabul
ediliyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun klasik döneminden itibaren şehirlerde seyirlik
bir tür olarak var olduğu biliniyor. Türkiye’deki yerleşik halk dansı ya da
“folklorik” dans türlerinden biri olan çiftetelli bu dansın yerel versiyonlarından
biri olarak kabul ediliyor. 16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar ağırlıklı
olarak gayrımüslim kadın (çengi) ve erkek (köçek) profesyonel dansçılar
tarafından, sarayda, kamusal saray şenliklerinde, kahvehanelerde ve seçkinlerin
konaklarında icra edilmiş (And, 1976: 142-146; Potuoğlu-Cook, 2006: 651;
Öztürkmen, 2001: 143, 2003: 40, 2011: 287-288). Bu dans türü, toplumsal yapıdaki değişimler -özellikle de gayrimüslim nüfusunun azalması ve bu dans türünü destekleyen Osmanlı
seçkinlerinin iktidarının sona ermesi- yüzünden bir dönem sürekliliğini
kaybetmiş. Yeni cumhuriyet rejiminin ilk yıllarında cinsellikle ve “kötü
kadın”larla özdeşleştirilerek itibar kaybetmiş, ancak turizmin
yükselişiyle birlikte yeniden popülerlik kazanmış (Öztürkmen, 2001: 143,
2011: 288). Halen
eğlence ortamlarında hem seyirlik hem de özellikle kadınların katılım
gösterdiği bir sosyal dans türü olarak var olmaya devam ediyor.
Oryantal dans, günümüzde,
dünyanın birçok yerinde, farklı toplumsal cinsiyet kimlikleri ile cinsiyet
yönelimlerine sahip kişiler tarafından icra ediliyor. Bu yazının son
bölümünde değineceğim şekilde, farklı coğrafyalarda özellikle kadınlar tarafından
sahiplenilmiş bir küresel dans türü haline gelmiş durumda.
Bu dans türüyle
ilgili değerlendirmeye geçmeden önce, öncelikle hem kendimi konumlandırmak hem
de araştırma sürecinin araştırmacıya etkisini değerlendirebilmek adına,
araştırma öncesinde dansla kurduğum ilişki ile araştırma sürecindeki
deneyimlerimi kronolojik bir akış içerisinde aktaracağım.
1. Araştırma süreci
Çocukken, yaz aylarını annemin ve babamın
memleketi olan Sinop’ta geçirir, köçek ekiplerinin katıldığı gelin alma, sünnet
ve düğünleri izlerdik. O zamanlar akraba düğünlerinin güzel ‘oynayan’ kız çocuklarından
biriydim. Dans etmeye çok meraklıydım. Düğünlerde yorulana kadar oynar, evde olduğum
zamanlarda da teybe kaset koyup dans ederdim.
1980’li yılların ortalarında henüz bir ilkokul
öğrencisiyken halk danslarıyla tanıştım. Böylelikle orta sınıf bir ailenin
çocuğu olarak o yıllarda asla sahip olamayacağım bir imkâna kavuştum ve daha
dokuz yaşında yurtdışına çıktım. İlkokul ekibi olarak uluslararası bir yarışmaya
katılmış, Portekiz’e altı gün süren otobüs yolculuğumuz esnasında Venedik’te
gondola binmiş, İspanya’da boğa güreşi seyretmiştim. O yaşlardaki bir kız
çocuğu için oldukça ilginç olan bu deneyimleri yaşamamı sağlayan şey yine dans
olmuştu.
Aynı yıllarda aldığımız ilk renkli
televizyonda Devlet Halk Dansları Topluluğu’nun çiftetelli koreografisini
seyrettiğimi hatırlıyorum. Özellikle kadın dansçılara hayran olmuştum; onları
rol modeli olarak kabul ediyor, performanslarını özenerek taklit ediyordum. Sahneye
çıkmayı da çok sevmiştim ama yine de sonraki yıllarda dansın hayatımın bu kadar
merkezinde olacağını henüz bilemezdim.
Ergenlik yıllarımda bu dans pratiğim sekteye
uğradı. Fiziksel olarak fazlasıyla erken gelişen, göğüslerinin dikkat çekmemesi
için kambur bir postür edinen birçok kız çocuğu gibi ben de artık dans
pistlerine fırlamaz olmuştum. Yaşadığımız coğrafyanın, içinde yetiştiğimiz
tarihselliğin ve toplumsallığın içinde benim gibi şehirli, iyi okuyan kız
çocuklarına biçilen rol, fiziksel olarak dikkat çekmemek, hem edepli hem de
akıllı olmaktı. Bu rolleri layıkıyla yerine getirdiğimi söyleyebilirim. Çok
çalıştım; disiplinli ve sorumluluk sahibi bir memur çocuğu olarak mükâfatım da Türkiye’nin
en iyi devlet okullarında okuyabilmek oldu.
Üniversiteye başladığımda, eve kapanarak çalışmak zorunda olmanın
acısını çıkardım. Birçok öğrenci kulübüne birden üye olarak, etkinlikten
etkinliğe koştum. İlk yılımda belki de hayatımın en sosyal dönemlerini yaşadım.
En önemlisi de, dansa geri dönme şansı buldum. Yine bir öğrenci kulübünde halk
dansları öğreniyor, çalıştırıyor, koreografi yapıyor, araştırıyor, yazıyor,
çeviriler yapıyordum. Aslında ilk tercihimi kazanmıştım; çok da sevdiğim
Siyaset Bilimi bölümünde okuyordum ama dans tüm boyutlarıyla hayatımın merkezi
olmuştu ve ileride mesleki seçimlerimi belirleyecek bir konuma gelmişti.
O yıllarda farklı halk dansı formlarıyla birlikte çağdaş dansı,
fiziksel oyunculuk tekniklerini eklektik bir biçimde bir araya getiren, bir
anlamda disiplinler arası sanat çalışmaları yürütüyorduk. Birçok dans türünü
rahatlıkla icra eden bir bedenselliğe sahiptim. Ancak ilk kez 9/8’lik Çingene/Roman
danslarını çalışmaya başladığımda, bedenimde anlam vermediğim bir tutukluk
hissettim. Teknik olarak çok kolaylıkla yapabileceğim hareketleri yap(a)maz
durumda buldum kendimi. Hareketleri ‘doğru’ yapıyordum ama fazlasıyla ölçülü ve
zarif hareketlerle. Adeta, çocukken hayran kaldığım, bugün ise fazla stilize
bulduğum Devlet Halk Dansları Topluluğu dansçıları gibiydim. Benim gibi şehirde
büyümüş, Trakya’yla hiç teması olmamış, ‘fazla’ entelektüel birçok kadın
arkadaşım da aynı durumdaydı. Daha ‘rahat’ dans edenlerimiz de vardı. Aramızdaki
farkı anlamlandıramıyordum. Dansı kendilerinden öğrenmeye çalıştığımız, düğünlerine
giderek karşılıklı oynadığımız Roman kadınları kadar özgür bir beden
kullanımına kavuşmak o zamanlar için imkânsız görünüyordu bana.
O dönemde üniversiteli feminist dansçılar olarak dans alanındaki
cinsiyetçi işbölümlerini kırmak ve alternatif sahneler üretmek için çaba sarf
ediyorduk. Yerel danslardaki tavır ve otantiklik meselelerine hep soru
işaretleriyle bakmakla birlikte, zamanla ‘kadın dansı’ olarak kabul gören bazı türlere
odaklanmaya karar vermiş, birkaç sahne denemesi de yapmış ama daha ileri gidememiştik.
O yıllarda sahneye dair başka birçok ‘mesele’m daha vardı. Bu bedensel rahatlık
farkını anlamlandırabilme ve kendimdeki tutukluğu aşma şansını çok bulamadım.
Üç sene önce, tamamen bir tesadüf sonucunda, oryantal dansla tanıştım. Yine kadın
dansı olarak kabul edilen bu dansı öğrenmeye başlayınca, hem bedensel ifade
tarzımda bir eşiği aşma hem de benim için çok yeni, zevkli ve verimli bir
araştırma alanını keşfetme şansına kavuştum.
1.1. We’R’Dansöz misafir sanatçı programı araştırması: (Bonn)
Oryantal dansla
tanışma hikâyem, halen çok sevdiğim bir dostum ve çalışma arkadaşım olan Tümay
Kılınçel’le bir araya gelişimle başlıyor. Berlin’de yaşayan bir çağdaş dans
sanatçısı olan Tümay 2016 yılında İstanbul’a geldiğinde tanıştık. İlk
buluşmamızda beni başvuracağı bir misafir sanatçı bursuna davet etti. Böylelikle
2018 yazında, hiç tanımadığım başka iki sanatçıyla, Baly Nguyen ve Hiba
Shammout’la birlikte Flausen+ Young Artists in Residence misafir sanatçı
programına katılmış oldum. Bonn’da bir ay süren We’R’Dansöz araştırma
projesi sayesinde, oryantal dans üzerine çalışmaya başlamış oldum.
Bu dans türü üzerine
okuma, pratik yapma, video seyretme, müzik dinleme ve tasarlama, tartışma ve
notlar alma gibi farklı boyutları olan bu süreçte, Mısırlı performans
sanatçısı, araştırmacı ve yazar Nora Amin bize danışmanlık yaptı. Amin’den
talep ettiğimiz kuramsal ve uygulamalı atölyeler esnasında, doğaçlama
çalışmaları da yürüttük. Oryantal dansa yönelik feminist ve sömürgecilik
karşıtı bir yaklaşım geliştirmenin yollarını aradık.
Benim
dansçı-araştırmacı konumunda olduğum bu kolektif araştırma deneyimi hem
Tümay’la birbirimizi daha iyi tanımamızı sağladı hem de daha sonraki ortak
çalışmalarımıza vesile oldu. Çok yoğun ve istekli bir şekilde çalıştığım, ekip
çalışmasını yürütmeye yönelik becerilerimi hatırladığım, küratöryel birtakım
yeteneklerimi keşfettiğim bu bir aylık süreç kamuya açık bir performatif sunum
ve sergiyle sonuçlandı.[ii] Prodüksiyon odaklı
olmayan, kamusal paylaşımı olan bu tür bir araştırma bursu deneyimi, sanat ve
kültür yönetimi alanında çalışan bir akademisyen olarak da benim için oldukça
ilham verici oldu. Evime yeni bir çalışma alanıyla ve daha sonra peşine
düşeceğim birçok soruyla dönmüş oldum.
1.2. İstanbul Oryantaller Eğitim ve Kültür Derneği: (İstanbul)
İstanbul’a
döndüğümde hem bu dansı daha iyi öğrenmeye hem de yıllar sonra feminist kuram
okumalarına geri dönmeye karar verdim. Öncelikle işi ‘uzman’ından öğrenmek
istedim. İstanbul’da dans kursu aramış ama henüz içime sinecek bir yer
bulamamıştım. Çağdaş dans sanatçısı ve yaratıcı dans eğitmeni arkadaşım Lerna
Babikyan’ın sosyal medyadaki bir yer bildirimi sayesinde, yine tamamen tesadüfi
bir biçimde İstanbul Oryantaller Eğitim
ve Kültür Derneği’nden (İstorder) haberdar oldum.
Şubat 2019’da
yolum İstorder’e düştüğünde, kendimi ortalama
bir dans kursunun çok dışında bir yerde bulmuştum. Kadınların birlikte dans etmenin
ötesinde, birlikte zaman geçirdiği bu sosyalleşme, paylaşım ve dayanışma ortamı
çok ilgimi çekmişti. Çok kısa bir süre içinde, yeni ve meraklı bir dans
öğrencisi olarak ben de bu ortamın bir parçası oldum. Bir süre sonra, haftada
bir-iki gün düzenli gittiğim, her ders sonrasında çay, kahve eşliğinde uzunca
sohbetler ettiğim bu dernekle ilgili akademik çalışma yürütmeye karar verdim. Bu
kararı dernektekilerle paylaştığımda oldukça olumlu geri dönüşler aldım. Yıllardır
katıldığım bütün dans derslerinin sonrasında kendim için tuttuğum notlar da zamanla
saha notlarına dönüştü.
1.3. Dansöz çağdaş dans performansı: (Frankfurt, Düsseldorf, Basel)
2019 yılında, Tümay’ın
davetiyle oryantal dansı feminist bir bakışla ele alan ilk solo koreografisi Dansöz’de
dramaturg olarak çalıştım.[iii] İstanbul’da
hazırlıklarına başladığımız, Temmuz ve Eylül aylarında Almanya ve İsviçre’de birlikte
çalıştığımız Dansöz isimli bu çağdaş dans performansının ilk gösterimi
Ekim 2019’da İsviçre’nin Basel şehrinde gerçekleşti.
Tümay’ın bu ilk
solo koreografisi, benim de ilk uluslararası bireysel dramaturji çalışmamdı. Otobiyografik
özelliklere sahip olan bu gösteri, dansçı-koreografın sahip olduğu çoklu
kimliklerle ve hakim cinsiyetçi ve sömürgeci oryantal dans imgeleriyle hesaplaşıyordu.
Gösterinin hazırlık süreci aslında iki kadının birlikte güçlenme süreciydi.
Bu dönemde
yaptığımız araştırma, bu alandaki akademik üretimlerime de kaynak oluşturdu. Gösterinin
hazırlık sürecinde, arka plan çalışması bağlamında, bu dans türünün tanımına,
tarihine ve icrasına yönelik yaptığım okumalar birçok yayında kullandığım temel
kaynaklar haline geldi.
1.4. Yılbaşı dansözü eşlikçiliği (İstanbul)
Yine 2019 yılının son
gününde, Tümay’ın İstorder’in yılbaşı
dansözlerinden biri olarak üç farklı yerde sahneye çıkma sürecine eşlik ettim. Bir
çağdaş dansçı olarak oryantal dansçılık/dansözlük deneyimi kazanmak isteyen
arkadaşıma eşlik ederken, yer yer menajer gibi davranmak durumunda kaldım.
Kendisinin çok kısa bir sürede, üç farklı mekâna ulaşmasını sağladım. Performans
öncesinde mekân sorumluları ve çalışanlarıyla iletişime geçerek, dansa eşlik
edecek olan kayıt müziği ve performans ortamlarını kontrol ettim. Tümay’ın
giyinmesine ve hazırlanmasına yardımcı oldum. Performans esnasında da süre ve
mekân kullanımı vb. konusunda ona destek oldum. Bahşişleri ya da ödemeleri toplayıp
taşıma gibi sorumlulukları da yerine getirdim. Daha önce hiç yapmadığım bu tür işleri,
spontane bir şekilde, farklı kimliklere bürünerek gerçekleştirdim. Geceyi
fotoğraf ve video kayıtlarıyla belgeledim. Böylelikle sahnenin arka planına
yönelik ilk elden verilere ulaşma şansı elde ettim. Bu deneyimi 2020 yılbaşında
da tekrar yaşamak istesek de, ne yazık ki o yıl ortaya çıkan Covid-19 salgını
yüzünden gerçekleştirme şansı bulamadık.
…………
Dans derslerine başladıktan yaklaşık bir sene sonra ortaya
çıkan bu küresel
salgın yüzünden, derneğe gitmeye
uzun bir süre ara vermek ve yine o süreçte başlayan çevrimiçi derslere katılmak
durumunda kaldım. Derneğin dönem dönem yasaklar yüzünden kapanıp tekrar
açılması, derslere her yaz dönemiyle birlikte azalan katılımı iyice düşürmüştü.
Çevrimiçi ortamla sınırlı kalan dersler boyunca, dernekten hocalarımla ve
derslere devam eden sınırlı sayıda katılımcıyla iletişimi ancak dijital ortamda
gerçekleştirebildim. Bu süreçte okumalara ve yayınlara ağırlık verdim. Ayrıca
yeni bir dramaturji projesi için hazırlıklara başladım. Kasım sonunda Berlin’de
sergilenecek olan, Tümay’ın bu sefer yönetmenlik yapacağı, yine oryantal dans
temelli çağdaş bir toplu koreografi için çalışma yürüteceğiz.
Makalenin ilerleyen bölümlerinde, araştırmamda
kullandığım feminist yöntemin bazı ilkelerini araştırma sürecimle birlikte ele
almaya ve araştırmanın araştırmacı olarak benim üzerimdeki etkisini
değerlendirmeye çalışacağım.
2.
Feminist bir araştırma yürütmek:
Feminist yöntem olarak tanımlanabilecek
kendine özgü bir alan olup olmadığı, araştırmacıların üzerinde uzlaştığı bir
konu değildir. Hem bu tür bağımsız bir alanın varlığını savunan hem de diğer
sosyal bilim yöntemlerini esnek ve disiplinler arası bir yaklaşımla bir araya
getirdiğini düşünen birçok araştırmacı bulunmaktadır. Ece Öztan feminist
araştırmaları diğer sosyal bilim araştırmalarından farklı kılan dört temel ortak
özellik sıralamaktadır:
“1.
Feminist bir bakış açısının kabulü ve toplumsal cinsiyet ilişkilerine
odaklanmak,
2. Geleneksel bilimsel yöntemlerde
vurgulananın aksine gündelik hayat ve kişisel deneyimlere verilen önem,
3. Araştırmacı ve araştırılan arasındaki
hiyerarşinin reddedilmesi,
4. Kadınların özgürleşimi ve toplumsal
cinsiyet eşitsizliklerinin ortadan kaldırılmasının araştırma hedefleri arasında
yer alması.” (Öztan, 2015: 277)
Feminist bir bakış açısından hareketle toplumsal cinsiyet
eşitsizliklerine odaklandığım, bunları görünür kılmaya ve eleştirmeye
çalıştığım sanatsal üretimlerde, feminist hareketlerin tarihsel talepleri,
kazanımları ve güncel meseleleri çoğu zaman arka planımı oluşturdu. Örneğin
kimlikleri sorguladığımız sahnelerde kesişimsel bir feminist perspektifi ön
planda tutarken; kadın bedenini nesneleştirmeye karşı çıkan sahnelerde, tacize
dair güncel temaları, ifadeleri ve sloganları kullandık. Çoğu zaman kişisel
hikâyelerimizi merkeze aldık. 1960’lı yıllardan bu yana çağdaş sanat
alanlarında hakim olan perspektifi benimseyerek, süreci sonuçtan -prova sürecini
nihai ürün olan koreografiden- ayırmadık. Koreografinin alternatifliğini prova
sürecine de yaymak adına, çalışmalarımızı olabildiğince şeffaf, katılımcı ve
demokratik bir şekilde kurgulamaya çalıştık. Bu süreçte birbirimizle, sahneleme
esnasında da seyirci ile eşitlikçi bir ilişki geliştirmeyi hedefledik.
Makalenin ilerleyen bölümlerde, oryantal dans temalı araştırmalarımın
tümü için geçerli olduğunu düşündüğüm feminist yöntem ilkelerini alt başlıklar
halinde özetlemeye çalışacağım.
2.1. Konumlandırılmış
bilgi ve özdüşünümsellik
Çalışma yürütürken
kendi deneyimimi araştırma sürecimin temel meselesi olarak kabul edip analiz
etmeye çalıştım. Feminist metodolojinin kişiselliği önemseyen, objektif bilgi
anlayışını sorgulayan yaklaşımını benimseyerek, “belli
bir zaman, mekân ve tarihsel güç ilişkileri kesişiminde, maddi ve söylemsel
olarak konumlanmış bir pozisyondan elde edilen” konumlandırılmış bir bilgiye (Öztan, 2015:
275) sahip olduğumu hep aklımda tutmaya ve özdüşünümsel bir yaklaşım
geliştirmeye çalıştım.
Özdüşünümselliği,
“araştırmacının kendini bir inceleme nesnesi haline getirmesi ve kendisinin
araştırmasındaki belirleyici rolünün farkında olması” olarak tanımlayan Ayla
Deniz, feminist araştırmalarda, bilgi üretiminin Donna Haraway’in (2010c)
belirttiği şekilde taraflılık, konumluluk, öznellik, ilişkisellik ve iktidar
yüklü olmak gibi meseleler temel alınarak tartışıldığını ifade etmektedir.
Araştırmacıların duygu ve düşüncelerinin araştırmaya etkisini vurgulayan
özdüşünümselliğin, daha eşitlikçi ve etik bir bilgi üretim pratiği yaratmayı
sağladığını belirtmektedir. (Deniz, 2020: 232, 233).
Hem bu makalede
hem de yukarıda aktardığım araştırma sürecinde kişisel deneyimim ile sahip
olduğum kimliklerin farklı açılımlarını göz önünde tutarak değerlendirme
yapmaya çalıştım. Bir feminist olarak “taraflı” kimliğimi açıkça ortaya koydum
ve kendimi araştırdığım konuyla bağlantılı şekilde konumlandırmaya çalıştım.
Koreografi, dans
eğitimi ve dramaturji alanındaki meselelerim, gündemlerim, soru işaretlerim
çoğu zaman akademik araştırmalara kapı açtı. Yaratıcı süreçlerde birlikte
çalıştığım kadınların deneyimleri de benim için her zaman önemliydi.
2.2. Kadın
deneyimlerini temel alma
Oryantal dansla ilgili çalışma yürütürken,
Birkalan-Gedik’in (2009: 324) feminist etnografi çalışmaları için önerdiği bir
çerçeve olan “kadınların egemen olduğu sanatsal formlara uzanıp kadın
deneyimlerini ve üretimlerini yakalama ve gözleme” şansına kavuşmuş oldum.
Kadınların egemen olduğu bir dans formu olan oryantal dans alanında hem
kendimin hem de başka kadınların deneyimlerini çalışmamın merkezine aldım.
Farklı ülkelerden kadınlarla birlikte oryantal
dansa dair araştırma yürüttüğümüz We’R’Dansöz programında, danışmanımız
Nora Amin’den, özellikle dansın doğduğu temel coğrafyalardan biri olarak kabul
edilen Mısır’daki dansçı kadınların tarihsel deneyimleri hakkında bilgi
edindik. Mısır, Filistin, Türkiye, Almanya, Avusturya, Vietnam gibi çok farklı
coğrafyalarla bağlantılı dansçılık ve müzisyenlik deneyimlerimizi tartıştık. Bu
deneyimleri temel alarak kendi doğaçlamalarımızı yaptık ve kısa
koreografilerimizi sahneledik. Dışarıdan bir gözü, seyirci beğenisini temel
almadan, kendi kendimize ve “kendimiz için” dans ettiğimiz, bazen metinler de oluşturduğumuz
bu çalışmalar, hem daha özgürleşmiş bir bedensel ifadenin peşine düşmenin hem
de kendi sözümüzü söylemenin temel araçlarını oluşturdu.
Aynı şekilde, dramaturjisini yaptığım Dansöz solo gösterisi de kişisel deneyime dayanan,
otobiyografik bir içeriğe sahipti. Dansçı-koreograf Tümay Kılınçel’in temel
çıkış noktaları İzmir’de çocukken seyrettiği bir dansöze dair hatırası ile
göçmen bir aileden gelen -“Almancı” olarak adlandırılan- bir kadın dansçı
olarak kişisel deneyimleriydi. Bu deneyimleri alternatif bir yaklaşımla sahneye
koymak için yaptığımız denemeler, yeri geldiğinde feminist hareket ve
kuramlarının tarihsel deneyimleriyle temas etti.
Halen yürütmekte olduğum, oryantal dans alanındaki
ilk etnografik çalışmam ise, bu dansın eğitimini alan kadınların bir araya geldiği
İstanbul Oryantaller Eğitim ve Kültür Derneği ortamını temel alıyor. Birçok
feminist araştırmacı gibi “kadınların somut/gündelik deneyimlerini… başlangıç
noktası olarak” (Sandra Harding (1987; 1992), Donna Haraway (1991), Alison
Jaggar (1989), Dorothy Smith (1987; 1990)’ten akt. Öztan, 2015: 273) aldığım bu
çalışmada, saha notlarım ve yarı yapılandırılmış görüşmelerim, her yaştan, çok
farklı kimliklere sahip kadınların deneyimlerini içeriyor. Bununla birlikte, bu
makaleyi kendi deneyimimle sınırlı tutmaktayım. Çalışmayı kişisel bir anlatı ya
da otobiyografik bir metin olmaktan çıkarmak, daha geniş bir bağlamda
değerlendirme yapabilmek için de deneyimlerimi farklı kadınların oryantal dans
deneyimlerini tartışan kaynaklarla ilişkilendireceğim.
2.3. Kadınlarla birlikte, güçlenmek için çalışma
Bugün geriye dönüp baktığımda, tüm bu
çalışmaları, “kadınlar hakkında, kadınlar için, kadınlarla birlikte” yürüttüğümü
fark ediyorum (Kelly ve diğ. 1995’ten akt. Erdoğan, Gündoğdu, 2020: 16). Yaklaşık
yirmi beş yıl önce, feminist dans sahneleri yaratırken, kadın arkadaşlarımla birlikte
güçlenmek için seçtiğim bu çerçeve aslında bugün -hem kişisel deneyimim hem de
feminist hareket ve kuramların tarihselliği[iv]
bağlamında- benim için tek seçenek olmaktan çıkmış durumda. Kendini ikili
toplumsal cinsiyet kodlarıyla tanımlamayan bireyler ya da toplumsal cinsiyet
eşitsizliklerine duyarlı, pro-feminist olarak tanımlanan heteroseksüel
erkeklerle de birlikte çalışabiliyorum. Bununla birlikte, kadınlarla
özdeşleştirilen bir dans formuyla ilgili çalışma yaparken, kadınlarla birlikte
çalışmak kaçınılmaz bir başlangıç ilkesi oluyor.
Oryantal dansa yönelik feminist ve sömürgecilik
karşıtı bir yaklaşım geliştirmek için yürüttüğümüz We’R’Dansöz araştırması
hem bu alanla tanışmak hem de alternatif yaklaşımların ilk adımlarını atmak
için, dört kadınla birlikte yaşadığımız bir serüvendi. Bu süreçten beslenen ilk
sanatsal ürün, Tümay’la birlikte çalıştığımız Dansöz oldu. Bu koreografinin arka planını oluşturan araştırma ve deneyimlerin
bir kısmı akademik üretimlere temel oluşturdu. Şu anda birlikte üzerine
çalıştığımız toplu koreografi ise, Berlin’de
yaşayan, farklı cinsel yönelimlere sahip oryantal dansçıların deneyimlerini
temel alıyor. Yine yerleşik oryantal dans imgeleriyle hesaplaşmak isteyen bu
çalışma, bu sefer perspektifimizi genişletmenin, zenginleştirmenin ve hep
birlikte güçlenmenin yollarını arıyor.
2.3.
Araştırma sürecinin araştırmacı üzerindeki etkisinin
analizi
Yukarıda özetlediğim araştırma süreci, sahne
denemelerini, eleştirel okumaları, farklı öğrenme deneyimlerini ve güncel
tartışmaları da içeren, çok boyutlu bir süreçti. Farklı ülkelerde, çok çeşitli
coğrafya ve kimliklerden insanlarla birlikte yürütüldüğü için, araştırmacı
olarak üzerimdeki etkisi de çok boyutlu oldu. Kültürlerarası boyutlara sahip
olan bu çalışma, doğal olarak kendi kimliklerim, çalışma koşullarım, yaşadığım
coğrafyanın kültürel kodları vd. üzerine yeniden düşünmemi sağladı. Dramaturji çalışması
gösterinin sahneleneceği yerlerdeki seyirci algısını temel aldığı için, kısa
süreli olarak yaşadığım farklı şehirlerdeki gözlem ve deneyimlerim daha da bir
önem kazandı. Buralarda sanatçıların üretim koşullarına dair ilk elden
gözlemlerim ister istemez karşılaştırmalar yapmamı ve sahip olduğum perspektifi
geliştirmemi sağladı.
Bu yazının başında, araştırmaya başlamadan önce dansla kurduğum ilişkiye
değinmiştim. Son yıllarda, üniversite yıllarında yaşadığım “tutukluğu” aşmış
olabileceğimi hissettiren bazı gelişmeler de yaşadım. Gündelik hayatta, örneğin
en yakınlarımla şakalaşırken bedenimin bu dans sayesinde daha çok hareket
ettirdiğim bölümlerini kullandığımı fark ettim ve çok şaşırdım. Bedenimi daha
çok gözlemledikçe, belli bir farkındalık geliştirmeye başladım. Pandemi
öncesinde katıldığım kalabalık eğlence ortamlarında eskisine kıyasla daha
“rahat” hareket ettiğimi, bir anlamda daha özgürce dans ettiğimi fark ettim. Hem
oryantal dans çalışmaları sayesinde hem de muhtemelen yaşın ve deneyimin artmasıyla
birlikte, harekete dair özgüvenimin arttığını, bedenimi daha özgürce
kullandığımı hissediyorum. Başkalarının bedenime atfettiği anlamlar ergenlik
dönemimde olduğu kadar belirleyici olmadıkça, kendi kimliğimi buldukça, çocukluk
yıllarımdaki ‘piste fırlayan kız’a dönüşmenin kolaylaştığını düşünüyorum.
Gündelik hayat dışında, sahne performansı bağlamlarında, bir “dansçı”
olarak da bedensel ifade olanaklarımın ciddi biçimde geliştiğini hissediyorum.
Doğaçlama yaparken, artık çok daha geniş bir hareket repertuarına sahip olduğumu,
bedenimde daha önce kullan(a)madığım bölümleri rahatlıkla hareket ettirdiğimi
fark ediyorum.[v] Bu yaşadıklarım aslında, başka
birçok kadının deneyimiyle benzerlikler taşıyor. Hem dernekteki derslere
katılan kadınların güncel deneyimleri hem de okumalarımda karşıma çıkan Batılı
kadınların daha eski tarihli deneyimleri birçok ortaklıklar taşıyor. Farklı
coğrafyalarda, tarihlerde, farklı kimliklere sahip kadınlar oryantal dans
derslerinin ‘pozitif’ etkilerini farklı veçheleriyle ifade ediyorlar.
3. Kadınların
oryantal dansı: farklı tarih ve coğrafyalar, farklı deneyimler
Kadınların oryantal dans deneyimlerini inceleyen akademik çalışmalar
tarihsel bağlam olarak 1970’li yıllarda Batılı ülkelerde gelişen feminizm ve
cinsel özgürlük hareketlerine işaret ediyorlar. Bu yıllarda Batı Avrupa ve
Kuzey Amerika’da ağırlıklı olarak beyaz ve orta sınıf kadınların oryantal dansa
ilgi duyduğunu ifade ediyorlar. Bu yıllarda, bir zamanlar kadın bedenini
nesneleştirdiği düşünülen oryantal dansı sahiplenerek bir özgürleşme sembolü
olarak yeniden tanımlayan feminist kadınların, bir çeşit “oryantal dans
hareketi” oluşturduğu ifade ediliyor (Shay ve Sellers-Young, 2003: 17).
Dansın bu yıllarda kazandığı popülerlik, bu dansın temel eğitiminin
verildiği, “nasıl yapılır” formatında birçok kitabın ortaya çıkmasını sağlıyor.
Bu yayınlar farklı birçok pedagojik işlevi birden taşıyor. Dansın sağlık ve
fitness açısından faydalarını vurguluyor; alışılageldik, basmakalıp temsil ve
algıları ters yüz etmeye, dansa itibar kazandırmaya çalışıyor. Tüm bu yayınlar,
oryantal dansa yönelik yeni ve popüler bir Batılı söylem ortaya koyuyor. Bu
söylem etrafında birleşen birçok kadın, sosyal medya ve uluslararası
festivaller vb. etkinlikler üzerinden ağlar oluşturuyor ve bir araya geliyorlar.
Bu süreçte çoğu özcü nitelikli Tanrıça miti söylemleri, feminizm ve fitness gibi
unsurlar oryantal dansın üretim ve tüketim kalıplarını oluşturarak, kadınlar
açısından muğlak ve çelişkili bir güçlenme alanı yaratıyor (Keft-Kennedy, 2005:
159).
Bu süreçte, oryantal dans eğitimi alan kadınların fiziksel kapasiteleri
ve kendilerini ifade etme olanakları gelişiyor, özgüvenleri artıyor. İçe dönük
ve katı beden dilleri açılıp rahatlıyor. Birçok kadın açısından oryantal dans
kursuna gitmek, sadece kendilerine ayırdıkları özel bir zaman dilimini; onlara gücü,
macerayı ve cinselliği çok gören toplumsal ilişkilerden kaçışı, kamusal alana
çıkışı ifade eder hale geliyor (Deagon, 1999: 3). Ayrıca birçok Amerikalı kadın
için bu dans, pozitif beden imgesi, şifa, bir topluluğun parçası olma hissi,
stres kontrolü, özgüven, fitness ve maneviyatı (spritüelliği) temsil ediyor
(Banasiak, 2018: 29).
Kadınların bu dansa ilgi duyma sebepleri de çeşitlilik kazanıyor: fiziksel
ve psikolojik rahatsızlıklardan kurtulmak, ortaklık duyulan kadınlarla bir
arada olup bir tür kızkardeşlik hissi yakalamak; mutlu, sağlıklı ve güçlü
hissederek güçlenmek ve maneviyat. Batılı kadınlar arasında bu şekilde
popülerleşen oryantal dans, zamanla kadınlar ve bedenleri hakkındaki toplumsal
ve kültürel normlara karşı bir tür direniş formuna dönüşmeye başlıyor (Moe,
2012’den akt. Banasiak, 2018: 29).
Oryantal dansla ilgili çoğu Batılı, orta sınıf, beyaz kimliklere sahip bu
kadınların deneyimlerini eleştirel bir biçimde inceleyen başka araştırmalar da bulunuyor.
Bu çalışmalarda, Kuzey Afrika ve “Ortadoğu”da ortaya çıktığı kabul edilen ve günümüzde
çok daha geniş bir coğrafyaya yayılan bu dans türünü sahiplenerek kendine mal
etme; Batı merkezci, ötekileştirici, hatta sömürgeci yaklaşımlar geliştirme
gibi eğilimlere yönelik eleştirel analizler öne çıkıyor.[vi]
Türkiye bu dans türünün temel
coğrafyalarından biri kabul edilmesine rağmen, Türkiye’de 1980’li yıllardan
itibaren gelişen feminist hareket içinde, oryantal dansın ya da başka bir dans
ya da hareket türünün popülerleştiğini göremiyoruz. Bununla birlikte, tarih ya
da coğrafyadan bağımsız bir şekilde, kadınların bir arada oldukları, kadın
kadına öğrenme ortamlarının, “eril bakışla ilişkilendirilen yargılayıcı
tavırların olmadığı, korunaklı bir atmosfer sağladığını” görüyoruz. (Moe, 2015:
7). Bu tür ortamlar, “kadınların bedenleriyle ilişkilerini kendilerinin
tanımlamasını” kolaylaştırıyor. Deneyimlerin benzerliği, muhtemelen kadın
ortamlarının sağladığı bu göreceli “rahat” ortamdan kaynaklanıyor. Dans stüdyosundaki
aynadan kendi bedenine bakan birçok kadın, bu deneyimin -özellikle kadınların
yargılayıcı olmayan, aksine destekleyici olan tavırları söz konusu olduğunda-
oldukça güçlendirici olabildiğini ifade ediyor (Moe, 2015: 8). Oryantal dansı
kamusal ortamda, belli bir seyirci kitlesi karşısında icra etmenin oluşturacağı
sınırlamalardan kurtulmak, kadınların kendilerinden beklendiği gibi değil, kendi
istedikleri şekilde hareket etmelerine olanak sağlıyor. Tabii ki tüm bunlar,
oryantal dans dersinin bir çeşit feminist ütopya alanı olduğu anlamına gelmiyor.
Bununla birlikte, Batılı kadınların kendilerine dayatılan bedenle ve
fiziksellikle ilgili normların dışına çıkma olanaklarını ortaya koyuyor (Moe,
2015: 14).
Sonuç
Oryantal dansla tanıştığım 2018
yılından bu yana araştırmacı-dansçı, dramaturg, öğrenci vd. rollerle ve
feminist ilkelerle yürüttüğüm araştırmalar, sanatsal ve akademik üretim olarak
ayrılan alanların iç içe geçmesini, birbirini besleyip zenginleştirmesini sağladı.
Kişisel deneyimlerim, farklı coğrafyalardan gelen, çok farklı kimliklere sahip
kadınların deneyimleriyle buluştu. Farklı ülke ve şehirlerdeki sanatsal üretim
süreçlerinin, kültürlerarası etkileşimin ve karşılaştırma olanaklarının da
etkisiyle, çalıştığım farklı alanlara yönelik bakışım gelişti. Araştırma
sürecince karşılaştığım birçok kadın deneyimi ve erişebildiğim geniş akademik
literatür, beni üç sene önce hayal edebileceğimden çok daha geniş bir çalışma
alanına kavuşturdu.
Dünyanın çoğu yerinde akademik
alanda temsil edilmeyen, kurumsal eğitim olanakları oldukça sınırlı olan, çoğu
zaman hor görülen, bununla birlikte özellikle kadınlar tarafından sahiplenilen küresel
bir dans türü haline gelmiş olan oryantal dans, özellikle sömürgecilik sonrası feminist
çalışmalar için çok zengin ve verimli imkânlar sunuyor. Farklı kadın
deneyimleri; yargılayıcı, ötekileştirici, sınırlayıcı bakışlardan uzak bir
şekilde icra edilen dans türlerinin özgürleştirici boyutları olabileceğini
ortaya koyuyor. Bu alanda çalışan farklı kimliklere sahip kişilerin
deneyimlerini incelemek, bunları karşılaştırmalı bir şekilde, farklı toplumsal
bağlamları gözeterek değerlendirmek birçok eleştirel ve alternatif üretimin
kapısını aralayabilir. Oryantal dans alanında yeni sahneleme imkânları, pedagojik
yaklaşımlar, yayın olasılıkları yaratılabilir. Farklı deneyim ve tahayyüllerle
bir araya gelinip perspektifler zenginleştirilebilir, alternatifler
oluşturabilir. Bu tür üretimlerin, herkesin kendini özgürce ifade edebileceği sanat
ortamlarına ilham vermesi mümkündür. Bu makale de bu hayalin mütevazı bir
ifadesi olarak kaleme alınmıştır.
[i] Bu dansı Türkçede
“oryantal dans”, İngilizcede “belly dance” (Türkçesi “göbek dansı”) olarak
adlandırıyorum. Anlaşılır olmak adına, her iki dilde de en yaygın olan
terimleri tercih ediyorum. Bu dansa yönelik terminoloji, oryantalist, sömürgeci
ve cinsiyetçi bir tarih içinde şekillendiği için ciddi sorunlar barındırıyor.
Ben de başka birçok araştırmacının yaptığı gibi terimi hak ettiği şekilde, yani
aşağılayıcı olmayan bir biçimde kullanarak, anlamını iade etmeyi tercih
ediyorum. (Bkz. Karayanni, Stavros Stavrou. (2004). Dancing fear and desire: race, sexuality and
imperial politics in Middle Eastern dance, Canada: Wilfrid Laurier
University: 27
ve Deagon, A. (1999). Feminism and belly dance, Habibi. 17.4: 8-13. Erişim tarihi 25.02.2021, http://people.uncw.edu/deagona/raqs/feminism.htm
Terimin
tarihçesine dair eleştirel bir çalışma için ayrıca bkz. Hawthorn, Ainsley. (2019). Middle Eastern dance and what we call
it, Dance Research 37.1 (2019): 1-17,
Erişim tarihi 10.06.2019, https://www.euppublishing.com/doi/full/10.3366/drs.2019.0250
[iii] Bu sahneleme sürecini ve
koreografinin dramaturjisini “Dramaturgy of gender in Dansöz performance”
başlıklı bir bildiride değerlendirdim. Bildirinin özeti şu adreste yayımlandı: http://ictmturkey.org/abstracts/ Tam metni daha sonra bildiri
kitapçığında yayımlanacaktır. (Kurt, B. (2021). Dramaturgy of gender in Dansöz performance, ICTM Güneydoğu
Avrupa’da Müzik ve Dans Çalışma Grubu Sempozyumu, 23-25 Nisan, 2021, (çevrimiçi
katılım)).
[iv] Ece Öztan bu tarihselliği şu
şekilde özetliyor: “Özellikle 1990’lardan sonra Eleştirel Erkeklik çalışmaları
alanı ile Kuir (Queer) kimlik ve araştırma alanının gelişimi beraberinde
toplumsal cinsiyet araştırmaları yerine, feminist ve pro‐feminist araştırma
alanlarını yalnızca kadınlar ve/veya yalnızca iki toplumsal cinsiyet (kadınlık
ve erkeklik) ile sınırlamayan “feminist araştırmalar” terminolojisi de
yaygınlaşmaya başlamıştır. Kuir araştırmalar ile erkeklik çalışmaları ile diyaloğa
dayanan bu terminoloji kimi yazarlarca daha kapsayıcı bir şemsiye terim olarak
kullanılmaktadır.” (Öztan, 2015: 277).
[v] “Belly dance education for women:
Reflections on dance pedagogy” başlıklı bir başka bildiride, oryantal dans
eğitiminin üzerimdeki etkisini de kısaca değerlendirdim. Bildirinin özeti şu
adreste yayımlandı: http://ictm-ethnochor31st.lmta.lt/ Tam metni daha sonra
bildiri kitapçığında yayımlanacaktır. (Kurt, B. (2021). Belly dance education for women: reflections on dance pedagogy,
ICTM Etnokoreoloji Alt Çalışma Grubu Sempozyumu, 18-25 Temmuz 2021,
Klaipeda/Lithuania. (çevrimçi katılım)).
[vi] Bu eleştirileri
bir araya getiren bir çalışma için bkz. Hooi, Mavis. (2015). Oriental fantasy:
a postcolonial discourse analysis of western belly dancers’ imaginations of Egypt
and dance festivals in Egypt”, lisans bitirme tezi, Linköpings University,
Erişim tarihi 01.03.2021, http://liu.diva-portal.org/smash/get/diva2:907053/FULLTEXT01.pdf
Kaynakça:
And,
Metin. (1976). A pictorial history of Turkish
dancing. Ankara: Dost.
Birkalan-Gedik,
H. (2009). Türkiye’de feminizmi ve antropolojiyi yeniden düşünmek: Feminist
antropoloji üzerine eleştirel bir deneme”. Cogito, sayı: 58 (Feminizm özel sayısı): 285-338.
Deniz,
A. (2020). Bedenden mekâna taşan iktidara özdüşünümsel bir bakış: Heteroseksüel
bir kadının lgbti bireylerin Ankarası’na yolculuğundan notlar, (E. Erdoğan ve
N. Gündoğdu, Ed.) Türkiye’de feminist
yöntem içinde (s. 232-250).
İstanbul: Metis.
Erdoğan, E. (2020). Suçluyum, çaresizim, kızgın ve kırgınım: Feminist
sahanın duyguları, gücü ve etiği, (E. Erdoğan ve N. Gündoğdu, Ed.) Türkiye’de feminist yöntem içinde (s.
278-306). İstanbul: Metis.
Grau,
A. (2007). Dance, anthropology and research through practice, Re-thinking practice and theory international
symposium on dance research bildiri kitabı içinde, 21-24 Haziran 2007: 2.
Moe,
A. M. (2015). Unveiling the gaze: Belly dance as a cite of refuge,
re-envisioning and resistance, Adrienne Trier-Bieniek (Ed.), Feminist theory and pop culture içinde
Rotterdam, Boston, Taiepi: Sense: 1-17.
Öztan,
E. (2105). Feminist araştırmalar ve yöntem, (Feryal Saygılıgı̇l Ed.), Toplumsal cı̇nsı̇yet tartışmaları
içinde, Ankara: Dipnot: s. 271-289.
Öztürkmen,
Arzu. (2011). Türk usulü modern dans, cumhuriyetin ilk yıllarında Osmanlı
dansının dönüşümü, Gurur Ertem, Şebnem Selışık Aksan, (Ed.), Yirminci yüzyılda dans sanatı: kuram ve
pratik içinde, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
Öztürkmen,
Arzu. (2003). Modern dance “alla Turca”: Transforming Ottoman dance in early
republican Turkey”, Dance Research
Journal, c. 35, s. 1: 38-60.
Öztürkmen,
Arzu. (2001). Politics of national dance in Turkey: A historical reappraisal, Yearbook for Traditional Music, c. 33: 131-135.
Potuoğlu-Cook,
Öykü. (2006). Beyond the glitter: Belly dance and neoliberal gentrification in
Istanbul. Cultural Anthropology 21.4:
633-660.
Elektronik kaynaklar
Banasiak,
K. N. (2018). Make your belly dance: An
exploration of feminism, orientalism, and embodiment in the lived experience of
belly dance, yayımlanmamış doktora tezi, York Üniversitesi, Erişim tarihi
10.02.2021, https://yorkspace.library.yorku.ca/xmlui/bitstream/handle/10315/34974/Banasiak_Krista_2018_PhD.pdf?sequence=2&isAllowed=y
Keft-Kennedy,
V. (2005). Representing the belly-dancing
body: Feminism, orientalism, and the grotesque, yayımlanmamış doktora tezi, Wollongong Üniversitesi, Erişim tarihi 06.06.2019, https://ro.uow.edu.au/theses/843/
Shay,
A. ve Sellers-Young, B. (2003). Belly dance:
Orientalism-exoticism-self-exoticism, Dance Research Journal, c. 35, s.
1: 13-37, Erişim tarihi 19.01.2018, http://www.jstor.org/stable/1478477
